Cây nhãn tổ minh chứng cho nguồn gốc của nhãn lồng Hưng Yên ngày nay, có tuổi thọ hơn ba trăm năm, tọa lạc tại chùa Hiến (thuộc Phố Hiến, phường Hồng Châu, TP Hưng Yên).Chùa Hiến là ngôi chùa cổ nhất nhì tỉnh Hưng Yên. Khi xưa, chỉ có quả của cây nhãn này được các quan địa phương và dân làng làm lễ cúng phật, thành hoàng và dâng lên vua vào mùa nhãn chín.
Giai thoại về cây nhãn tiến vua
Tương truyền, cây nhãn tổ là sản vật quý của vùng, vì vậy hằng năm vào tháng ba, mùa nhãn, các vị quan địa phương, các bậc cao niên trong làng thường chọn những trai làng khỏe mạnh, khôi ngô tuấn tú trèo lên cây hái nhãn. Vì là cây nhãn duy nhất được chọn để hái chùm quả đẹp dâng đức Phật, cúng thành hoàng và để làm sản vật tiến vua nên giống nhãn này còn được gọi là cây nhãn tiến. Số lượng nhãn còn lại được chia theo suất đinh cho các gia đình trong làng, mỗi đinh chỉ được nhận hai đến ba quả. Cây nhãn thường cho rất nhiều quả to, hình dáng hơi bẹt, cùi dày, ăn ngọt, hạt nhỏ chứ không như các loại nhãn bây giờ. Thân cây nhãn tổ trước to khoảng ba người lớn ôm không xuể.
Hòa thượng Thích Thanh Sơn, trụ trì chùa Hiến kể về cây nhãn tổ…
Năm 1947, một cơn bão quét qua TP Hưng Yên, do lâu năm, thân cây mục ruỗng nên bị gãy mất một nửa. Cây nhãn chỉ còn lại một nhánh con, nhánh cây này được nhà chùa và người dân chăm sóc phát triển thành cây "hậu duệ”, hiện diện như một biểu tượng của giống nhãn đặc sản Phố Hiến - Hưng Yên. Cây cao khoảng 5m, gốc có chu vi 1,82m. Theo hòa thượng Thích Thanh Sơn - Trụ trì chùa Hiến: “Từ khi về chùa, năm nào cây nhãn cũng sai quả, theo bà con đó là điềm lành. Mặc dù bây giờ quả không to như trước, cùi không dày và không ngon như các loại nhãn lai tạo bây giờ nhưng ai cũng muốn được nếm thử hương vị của nó. Nhà chùa rất vinh dự khi được quản lý và chăm sóc cây nhãn tiến - nguồn gốc của các giống nhãn bây giờ”. Xưa kia, nhà bác học Lê Quý Đôn từng thưởng thức và đã miêu tả trong phủ biên tạp lục 1776: “Mỗi lần bỏ vào miệng thì tận trong răng lưỡi đã nảy ra vị thơm tựa như nước thánh trời cho.”
Cây nhãn tổ trước cổng chùa Hiến
Kỷ niệm tuổi thơ.
Ông Nguyễn Ngọc Diêm, 72 tuổi, người dân Phố Hiến, cho biết: “Người làng Mâu Dương cổ ngày xưa nay là Phố Hiến, TP Hưng Yên, đều không thể quên mỗi khi có dịp thưởng thức quả nhãn tổ, hay nhắc đến cây nhãn thì những kỷ niệm tuổi thơ lại ùa về, nó thiêng liêng và gần gũi lắm”. Ông không kìm được xúc động, kể: “Chúng tôi lớn lên thì đã có cây nhãn. Xưa cây to và sai quả lắm. Mỗi khi họp hành hay có hội, làng tổ chức tại đình, chùa Hiến nên những ký ức tuổi thơ chúng tôi gắn chặt với cây nhãn tổ. Mỗi dịp như vậy chúng tôi được các bậc cao niên trong làng kể về cây nhãn tổ. Thời kỳ kinh đô dời vào Huế, mỗi mùa nhãn chín, các Lý trưởng đương điều hành công việc của làng, phải cùng các quan phủ trong huyện và trai tráng trong làng mang sản vật vào kinh thành dâng vua.
Do đường xá xa xôi, vất vả, nhiều khi lại còn bị đòn roi của vua nên không ai muốn nhận chức Lý trưởng đương. Dân trong làng hiểu được khó khăn của người mang sản vật tiến vua nên đã góp cho những ai nhận chức Lý trưởng đương năm mẫu ruộng công thì mới có người nhận làm chức quan này. Do không thể bảo quản được như bây giờ nên ngựa phải đi không kể ngày đêm để đưa nhãn vào kinh thành tiến vua. Trước khi đi, dân làng còn quyên góp tiền, lương thực để các quan địa phương và trai tráng trong làng có lộ phí vào kinh.
Theo ông Diêm, cây nhãn tổ là sản vật quý của làng nên xưa kia ông cùng thanh niên trong làng được cắt cử trông coi. Cây nhãn từ khi ra hoa cho tới lúc quả chín không ai được trèo hái khi chưa được sự cho phép của làng. Sau khi dâng cúng phật, thành hoàng làng và dâng vua, mới được chia cho dân trong làng đưa về cúng gia tiên. Cúng gia tiên xong, nhãn được đưa ra thưởng thức.
Sưu tập : Long nhãn Hưng Yên Kim Yến